Cho‘pon ota — Samarqandning shimoliy-janubiy chekkasidagi XV asrda qurilgan mozori bor tepalikdir. Bu — shaharning eng baland nuqtasidir. Asr o‘rtalarida Ko‘hak nomi bilan mashhur bo‘lgan. Qachondir uning etagida Bog‘i Maydon va Bog‘sa kabi bog‘lar, ikki qavatli shahar chetidagi Chil Sutun saroyi vaUlug‘bek observatoriyasi joylashgan. Shuningdek, bu joylarda 1868 yil 1 may kuni general K. P. Kaufman Buxoro amiri Muzaffar qo‘shinini tor-mor etganligi bilan mashhurdir, natijada, Samarqand Rossiya imperiyasiga qo‘shilgan. 

Tavsif

Cho‘pon ota tepaligi Zarafshon daryosidan uzoq bo‘lmagan Samarqandning shimoliy-janubiy chekkasida joylashgan. uning maydoni, taxminan 800 gektarni tashkil qiladi va dengiz sathidan 826 metr balandlikka egadir. Cho‘pon ota balandligi Samarqanddan 100 metr balandlikda joylashgan bo‘lib, u yerlardan shaharga juda go‘zal manzara ochiladi.

Cho‘pon ota Samarqand aholisi uchun afsonaviy ibodat yeridir. Afsonaga ko‘ra, payg‘ambarimiz Muhammal s.a.v.ning tug‘ilishlaridan ming yilcha avval shaharning shimoliy-sharqiy yeri tekislik bo‘lgan. Johil ajnabiy bosqinchi shaharga aholisini qirib tashlash maqsadida bostirib kirgan. U vaqtlarda butparast bo‘lgan samarqandliklar o‘z ilohlariga yordam istab nido qilishgan, biroq ma’budlari ularning iltijosini eshitmagan. Shunda shaharliklar barcha haykallarni sindirib tashlashgan va Allohdan yordam so‘ray boshlashgan. “Er va osmon, janub va sharq Xudosi” ularning iltijosini eshitgan va hujum kechasiga o‘tmay, Suriya tog‘laridan olib o‘tilgan tosh ostida bosqinchilarni qoldirib, ularni tor-mor qilgan. Ertasiga dushmanlardan halos bo‘lgan Samarqand aholisi qayerdandur paydo bo‘lgan tog‘ni ko‘rib qolishgan va tosh ustida uxlab yotgan cho‘ponga ko‘zi tushgan. Shu kundan e’tiboran, bu cholni Cho‘pon ota deb chaqira boshlashgan va uni shahar xalaskori va chorvachilik homiysi o‘rnida hurmat qilishgan. afsona ayrim asoslarga ega ekanligi diqqatni tortadi. Shunday qilib, tepalikning slanets va qizil loy orqali paydo bo‘lganligi bu joylar uchun tegishli emas. Arxeologik ishlar vaqtida tepalik yoqalarida bir necha marotaba harbiy buyumlar topilgan, xususan, sovutlar, dubulg‘alar, o‘q uchlari va boshqalar. Cho‘pon ota loylaridan XII asrdan issiqqa chidamli idishlar yasalishida Samarqand aholisi tomonidan keng foydalanilgan. Cho‘pon ota slanetsidan qilingan toshtaxtadan qurilishda keng foydalanilgan. Jumladan, XIV asr oxiri XV asr oxiriga tegishli Go‘ri Amir maqbarasi yonidagi inshootlar poydevorlari qilingan.

Balandlik etagini o‘rganish Amir Temur hukmronligi davrida boshlangan bo‘lib, bu yerlarda Bog‘i Maydon bog‘i barbod qilingan. Uning o‘g‘li Ulug‘bek boshqaruvchi davrida bog‘da ikki qavatli saroy bo‘lmish Chil Sutun qad rostlagan, yonginasida esa yana bir bog‘ majmuasi — Bog‘cha barpo etilgan bo‘lib, uning o‘rtasiga hukmdor Chinni xona nomli chinnidan bino qurdirgan, qurilish jihozlarini Hitoydan keltirlgan. Buyuk mo‘g‘ullar imperiyasi asoschisi Zoxir ad-din Muhammad Bobur Samarqandda bir necha marotaba mehmon bo‘lib, shunday degan:

Ko‘hak tepaligi etagi janubiy tarafida Bog‘i Maydon nomi bilan mashhur bog‘ barbod qilingan. Shu bog‘ o‘rtasiga u ikki qismli Chil Sutun nomli bog‘ barpo qildi. Uning barcha ustunlari toshdandir. Bu binoning to‘rt burchagi bo‘ylab minora ko‘rinishida to‘rt minora joylashgan; tepaga olib boruvchi zina-poya ushbu to‘rtta minorada joylashgan. Boshqa joylarning hamma yerida tosh ustunlar bo‘lib, ularning ayrimlari ko‘pqirrali. Tepa qismi tosh devor bo‘ylab barcha taraflama ayvon bilan o‘ralgan; binoning ozgina ko‘tarilgan poliga butunlay tosh terilgan. Ushbu qurilma yonida, Ko‘hak tepaligi etagida Ulug‘bek Mirzo yana bir bog‘ni barbod qilgan. Bu yerga Ulug‘bek katta ayvon qurdirgan va ayvonga toshdan katta taxt bittirgan. Uning uzunligi, taxminan o‘n to‘rt-o‘n besh qarich, kengligi esa yetti-sakkiz qarich, bo‘yi bir qarichdir. Bu ulkan toshni juda uzoq yerlardan keltirishgan. Tosh o‘rtasi darz ketgan. Aytishlaricha, bu yoriq toshni olib kelishgandan so‘ng paydo bo‘lgan. Ushbu bog‘da ham shiyponcha mavjud, undagi barcha pastki devor chinnidan bo‘lib, uni Chinni Xona deyishadi.